قصرشیرین، شهرستان، شهر و بخشی در غرب استان کرمانشاه. شهرستان قصرشیرین به مختصات ۴۵ درجه و ۳۵ دقیقه‌ی طول جغرافیایی و ۳۴ درجه و ۳۰ دقیقه‌ی عرض جغرافیایی با وسعتی بالغ بر ۱۵۵۰ کیلومتر مربع، در جنوب غربی استان کرمانشاه و در مجاورت مرز با عراق قرار گرفته است. این شهرستان از شمال به شهرستان سرپل‌ذهاب، از جنوب به استان ایلام، از شرق به شهرستان گیلان‌غرب و از غرب به کشور عراق محدود می شود(سازمان نقشه برداری کشور؛ سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح؛ رزم آرا، ص ۳۲۹).

طبق سرشماری نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵، شهرستان قصر شیرین ۲۳.۹۲۹ نفر جمعیت داشته است و از این حیث کمترین تراکم نسبی جمعیت در استان کرمانشاه را داراست. مرکز این شهرستان، شهر قصر شیرین است که در ۶۸۳ کیلومتری تهران، ۱۶۶ کیلومتری غرب شهر کرمانشاه و ۲۱ کیلومتری مرز ایران و عراق واقع شده و جمعیت آن طبق سرشماری سال ۱۳۹۵ معادل ۱۸٬۴۷۳ نفر (۵٬۴۷۳ خانوار) بوده‌است(مرکز آمار ایران؛ رزم آرا، ص ۳۲۷).

از لحاظ سیاسی- اداری بخش قصر شیرین در سال ۱۳۲۴ با انتزاع از شهرستان شاه آباد(اسلام آباد غرب) به شهرستان ارتقا پیدا کرد. بر اساس آخرین تقسیمات کشوری سال ۱۴۰۰؛ شهرستان قصر شیرین دارای دو بخش مرکزی و سومار بوده و شهرهای قصر شیرین و سومار تنها نقاط شهری این شهرستان می باشند(دفتر تقسیمات کشوری وزارت کشور؛ اطلس دهستان‌های استان کرمانشاه،ص۴۱۵).

آب و هوای شهرستان قصر شیرین عمدتا گرم و نیمه خشک است. در جنوب این شهرستان بر شدت گرمای هوا افزوده می شود و با حرکت به سمت نواحی شمالی و شرقی آن از شدت گرمای هوا کاسته می شود. میزان میزان بارش سالیانه این شهرستان بین ۳۵۰ تا ۴۵۰ میلی‌متر در نوسان است(اطلس دهستان های استان کرمانشاه،ص۴۱۵؛پورشفیع، ص۷۶؛ رزم آرا، ص ۳۲۷).

از منظر توپوگرافی، شهرستان قصرشیرین در منطقه‌ای دشتی در غرب استان کرمانشاه قرار گرفته است که تنها قسمت هایی از آن را کوه های کم ارتفاع پوشانیده است. عوارض زمین این منطقه عمدتا به شکل تپه ماهور و ارتفاعات فرسایش یافته است که از شمال قصرشیرین شروع شده و تا جنوب سومار ادامه پیدا می کند. ارتفاع متوسط شهرستان از سطح دریا ۵۹۰ متر می باشد. این شهرستان نسبت به بقیه شهرستان های مرزی استان دارای ارتفاعات کمتری است. مهمترین ارتفاعات شهرستان قصر شیرین عبارتند از: ارتفاعات آق‌داغ با ارتفاع ۶۶۰ متر در شمال غرب شهر قصرشیرین که خط الرأس جغرافیایی آن مرز ایران و عراق را تشکیل می‌دهد. همچنین بخشی از ارتفاعات بازی دراز در مرز مشترک شهرستان قصرشیرین و سرپل ذهاب واقع گردیده که بلندترین قله آن ۱۱۵۰ متر می باشد. ارتفاع باباهادی نیز در شمال جاده سرپل ذهاب به قصرشیرین به بلندی ۵۴۶ متر واقع شده است. ارتفاعات گمکوه، کهنه ریگ،کومه سنگ، سان واپا، قلالان، ابوقریب و ارتفاع ۴۰۲ در جنوب، از دیگر ارتفاعات مهم این شهرستان است که از لحاظ دفاعی حائز اهمیت هستند(سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح؛ هنگ مرزی قصر شیرین، ص ۲۴۱؛ کریمی و شاه زیدی، ص ۲۴۴).

مهم ترین رودخانه شهرستان قصرشیرین رودخانه الوند می باشد که از دامنه‌های دره شمالی کوه قلاجه در شهرستان گیلان‌غرب سرچشمه می گیرد. رودخانه الوند پس از آن که از میانه شهر سرپل ذهاب گذشت، از کناره شرقی رشته کوههای «بازی دراز» گذشته و به مرکز شهر قصر شیرین می رسد. رود الوند در جهت جنوب غربی شهر قصر شیرین به دهستان نصرآباد وارد شده و در آنجا با رودهای چم امام حسن و رودخانه تنگاب یکی شده و سپس با عبور از روستای قره صدف در جهت شمال شرقی به جنوب غربی از مرز ایران و عراق گذشته و در نهایت به رودخانه دجله در کشور عراق می ریزد(جعفری،عباس،ص۱۱۰). علاوه بر الوند، رودخانه مرزی قوره تو در شمال غرب ، چم امام حسن در شرق ، رودخانه های تنگاب، کنگاکوش، کنه کبود و کنگیر در جنوب از مهمترین جریان های آبی شهرستان قصرشیرین می باشند(رزم آرا، ص ۳۲۷؛ پورشفیع،ص۱۲-11).

از لحاظ قومی ساکنان شهرستان قصر شیرین از نژاد کرد و زبان آنها کردی جنوبی است که با لهجه قصری ادا می‌شود(رزم آرا، ص ۳۲۸). همچنین گویش‌های دیگر کردی مانند سنجاوی، جافی، باجلانی و گورانی هم در قصرشیرین تکلم می‌شود. از لحاظ دینی و ذهبی قصر شیرین از دیرباز مکانی برای هم زیستی ادیان، مذاهب و فرق مختلف از قبیل شیعه، سنی و اقلیتی از یهودی، مسیحی و بهائی بوده‌است. در حال حاضر مسیحیان ارمنی و آشوری همگی قصر شیرین را ترک کرده‌اند. به لحاظ مذهبی قصر شیرین گروههای اهل سنت، تشیع و فرقه اهل حق را در خود جای داده است. از لحاظ فرهنگی و مذهبی کردهای قصر شیرین با کردهای مستقر در آن سوی مرز در عراق مشترکات بسیاری دارند(حیدری فر و پاهکیده، ص ۱۸۲).

اقتصاد شهرستان قصر شیرین متکی بر کشاورزی و باغداری، دامپروری و مبادلات بازرگانی است است. آب و هوای گرم، دشت های هموار و منابع آب مناسب، زمینه مناسبی را برای فعالیت های کشاورزی و دامپروری در این شهرستان فراهم نموده است. مهمترین محصولات کشاورزی این شهرستان، گندم، جو، صیفی جات، خرما و انواع مرکبات می باشد. همچنین با توجه به موقعیت مرزی قصر شیرین و واقع شدن دو بازارچه مرزی پرویز خان و خسروی در این شهرستان، مبادلات بازرگانی از دیگر فعالیت های اقتصادی قصر شیرین می باشد(اطلس دهستان های استان کرمانشاه ،ص۴۱۲).

از لحاظ ژئوپلیتیکی شهرستان قصر شیرین به دلایلی مانند موقعیت مرزی و دارا بودن مرزهای طولانی و محدب با عراق، قرار گرفتن در محور تهران- بغداد، ، دارا بودن منابع نفتی، وجود بازارچه های مرزی، جریان یافتن رودخانه های مختلف در آن، استقرار گروههای مختلف مذهبی و...دارای اهمیت است(سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح). از لحاظ نظامی، مرزهای شهرستان قصر شیرین با عراق یکی از استراتژیک ترین مرزهای ایران در غرب است. شهرستان قصر شیرین دارای ۱۸۵ کیلومتر مرز با عراق است و از این حیث بیشترین طول مرز را در بین شهرستان های مرزی استان کرمانشاه دارد. از ۱۸۵ کیلومتر مرز مشترک این شهرستان با عراق، ۷۵.۵ کیلومتر، مرز رودخانه ای است. مرز قصر شیرین با عراق از میله مرزی ۳۶ شروع شده و تا میله مرزی ۶۰ در کنار رودخانه قره تو ادامه دارد. مرزهای شهرستان قصر شیرین به دلیل اهمیت خاص خود و طولانی بودن توسط دو هنگ مرزی سومار و قصر شیرین کنترل می شود؛ بطوریکه در این منطقه ایران دارای ۴۹ پاسگاه مرزی است که از این تعداد ۴۷ پاسگاه مرزی بعد از جنگ تحمیلی بازسازی شده و در حال حاضر فعالند(حیدری فر و رضایی، ص ۳۵).

از نظر توپوگرافی و مورفولوژیکی مرزهای قصر شیرین از منطقه سومار تا نفت شهر ترکیبی از تپه ماهورها، سطوح هموار و نیمه کوهستانی با ارتفاع پایین است. این منطقه در عین حال از پیچیدگی هایی نیز برخوردار است؛ بطوریکه فرورفتگی و تو رفتگی خاک دو کشور معابری را برای ترددهای غیر مجاز در مرزهای قصر شیرین ایجاد کرده است(همو، ص ۳۵-34).

مرزهای ایران و عراق در شهرستان قصر شیرین محدب است و بهترین شرایط را برای عملیات آفندی ایران در غرب کشور فراهم می کند. مهمترین بخش مرز شهرستان قصر شیرین، برآمدگی است که به عمق ۲۵ و عرض ۵۰ کیلومتر در داخل عراق پیش رفته و معبر خانقین- قصر شیرین- کرمانشاه در درون آن جای گرفته است. راهبردی ترین منطقه ایران که می تواند برای عراق تهدید آفرین باشد، همین منطقه است(نامی و عزتی، ص ۲۶۵؛ حیدری فر و پاهکیده، ص ۱۷۵). همچنین برآمدگی دیگری در شهرستان قصر شیرین در ناحیه نفت شهر و قسمتی از رودخانه مرزی کنگاکوش تا پاسگاه مرزی گمرک نو به طول ۲۵ کیلومتر و به شکل محدب وجود دارد که شرایط مناسبی را برای عملیات آفندی فراهم می کند. در شهرستان قصر شیرین دو برآمدگی قصر شیرین و نفت شهر از لحاظ نظامی اهمیت ویژه ای دارد و ابتکار عمل را در اختیار نیروهای نظامی ایران قرار می دهد. به همین دلیل ارتش عراق در تهاجم سراسری خود در سال ۱۳۵۹ ابتدا این مناطق را اشغال کرد. این دو پیش رفتگی در خط مرز واقع شده اند و شهرهای سرپل ذهاب و گیلان غرب نقطه احتیاط آنها محسوب می شوند(حیدری فر و رضایی، ص ۳۵-34؛ عزتی و میرزایی پور، ص ۲۸).

همچنین منطقه خان لیلی در نزدیکی قصر شیرین از نظر استراتژیک حائز اهمیت است؛ زیرا بلندی های آن بر جلگه خاک عراق مسلط است. نزدیکی این منطقه به سرزمین های کردنشین عراق بر اهمیت سیاسی – نظامی آن می افزاید(عزتی و میرزایی پور، ص ۲۴).

در مقابل مزیت های فوق، فقدان ارتفاعات و موانع طبیعی مهم در منطقه قصر شیرین شرایط مناسبی را برای ایجاد معابر متعدد از کشور عراق به داخل این منطقه فراهم نموده است که از مهمترین این معابر می توان به: ۱- معبر خانقین عراق- پل چفت به کریم آباد – قصر شیرین۲- معبر منذریه عراق- خسروی- قصر شیرین ۳- معبر خانقین عراق- روستای تنگاب- قصر شیرین و ۴- معبر خانقین عراق- خسروی- قصر شیرین اشاره کرد(حیدری فر و رضایی، ص ۳۵).

همچنین ایران نسبت به حملاتی که از مسیر قصر شیرین انجام می شود، آسیب پذیر است. انجام یک عملیات گسترده در این منطقه، موقعیت مستحکمی را در امتداد مسیر خانقین به کرمانشاه و از آنجا به طرف تهران ایجاد می کند(علایی، ج۱، ص۱۰۱). نزدیکی شهر قصر شیرین به شهر خانقین عراق می تواند یک نقطه مبدا برای عملیات تهاجمی به داخل کشور و یا هدایت هرگونه عملیات در منطقه می باشد. در صورت تهدید نظامی دشمن از سمت غرب، محور قصر شیرین- کرمانشاه بهترین مکان برای پیشروی و تسلط بر مناطق غربی، نفوذ به مرکز کشور و استفاده گروه های معارض مسلح برای عملیات های خرابکارانه در منطقه می باشد(کریمی و شاه زیدی، ص۲۴۰).

از لحاظ مواصلاتی قصر شیرین از طریق دو جاده آسفالته سرپل ذهاب و گیلانغرب به شهرهای دیگر استان و مرکز استان متصل می شود(گروه پژوهش، ص ۱۰۲). در شهرستان قصر شیرین جاده ای به طور ۳۵ کیلومتر، قصر شیرین را به مرکز شهرستان سرپل ذهاب و از آنجا از طریق گردنه پاطاق به طرف مرکز استان و سایر شهرستان های کرمانشاه متصل می کند. این جاده از نظر نظامی اهمیت دارد زیرا یکی از مدخل های ورودی از کشور عراق به استان کرمانشاه محسوب می شود. در صورت بروز درگیری میان ایران و عراق، نیروهای نظامی عراق با استفاده از ارتفاعات باباهادی این جاده را تهدید می کنند و باعث قطع ارتباط بین دو شهر قصر شیرین و سرپل ذهاب می شوند. از این رو ایران جاده جدیدی را در دامنه ارتفاعات بازی دراز احداث نموده است که در صورت درگیری میان ایران و عراق مورد تهدید دشمن قرار نمی گیرد. همچنین جاده قصر شیرین- نفت شهر- سومار که به موازات مرز کشیده شده است در صورت اتصال به مهران در استان ایلام یک جاده مهم نظامی محسوب می شود(عزتی و میرزایی پور، ص ۲۹). همچنین قبل از آغاز جنگ تحمیلی، جاده قصر شیرین به خانقین و گمرک خسروی اصلی ترین منطقه عبور تجار دو کشور و زائران عتبات به شمار می رفت(مرندی، ص۲).

با توجه به موقعیت مرزی منطقة قصر شیرین، پاسگاه‌های مرزی از دیگر نقاط مهم نظامی این شهرستان محسوب می شوند. پاسگاه‌های دارخور، برار عزیز، قلعه سفید، هدایت، پرویزخان، حسین آباد، یکه شان در شمال شهرستان قصر شیرین و پاسگاه‌های برج احمدی، دربند جوق، خسروی در شمال غرب شهرستان و پاسگاه‌های ولدکشته، تنگاب نو،زین الکش، تنگاب کهنه، آمینه،خان لیلی، تپه کل، رضا آباد، چیا سرخ، حیدر آباد،خسرو آباد، ژاله پناه، گمرک نو، سه تپان،چغا شیرگه، سلمان کشته، سان وا پا، قلعه جوق، سومار،میان تنگ،گیسکه، کانی شیخ در جنوب شهرستان قصرشیرین از پاسگاه‌های مرزی این شهرستان می‌باشند(بهروزی، ص۹۹).

منطقه قصر شیرین در دوران باستان از جمله گذرگاه هایی بود که مورد استفاده پادشاهان حاکم بر ایران جهت لشکرکشی به سمت غرب مورد استفاده قرار می گرفت؛ بطوریکه کوروش پادشاه هخامنشی از این گذرگاه به بین النهرین لشکر کشید و شهر بابل را فتح کرد(سلطانی، ص ۴۷). برخی از محققان معتقدند که در دوران قبل از اسلام، قصر شیرین یک دژ نظامی بزرگ بوده است که وظیفه دفاع در برابر تهدیدات و حملات نیروهای مهاجم از سمت غرب را بر عهده داشته است(استانداری کرمانشاه، ص۱۹). از لحاظ تاریخی، قصرشیرین از شهرهای قدیمی و باستانی در غرب ایران است که بنای آن را در زمان ساسانیان به خسرو پرویز نسبت می دهند. وی در زمان پادشاهی خود باغی وسیع با قصرهایی مجلل در این شهر بنا نهاد و مقر زمستانی خود را در این شهر قرار داد. از همین رو برخی محققان علت نام گذاری این شهر به نام قصر شیرین را وجود کاخ شیرین، همسر مسیحی خسرو پرویز نسبت می دهند(پورجباری،ص۶۲).پس از حمله اعراب به ایران قصرهای خسرو پرویز در قصر شیرین به کلی ویران گشت. با اینحال این شهر به واسطه موقعیت سیاسی و اقتصادی و واقع شدن در مسیر بزرگترین راه عربستان و فلات مرکزی ایران دارای اهمیت بود و بار دیگر پادشاهان حاکم به آبادانی این منطقه پرداختند؛ بطوریکه در دوره صفویه بناهای معتبری مانند کاروانسرا، رباط و مسجد در آن بنا گردید(رزم آرا، ص ۳۲۸-327). در دوران صفویه منطقه قصر شیرین صحنه رقابت های میان دولت های صفویه و ایران بود و این منطقه میان دو قدرت دست به دست می شد. پادشاهان ایران از جمله شاه عباس صفوی و نادر شاه افشار از گذرگاه جنگ های باستانی قصر شیرین به بغداد لشکر کشی کرده و آن را فتح کردند. طی چهار قرن جنگ و مناقشه میان ایران و عثمانی مناطق غربی ایران از جمله قصر شیرین صدمات و خسارات فراوانی متحمل شد(جعفری ولدانی، ص۳۳). عهدنامه موسوم قصر شیرین در سال ۱۶۳۹.م جهت حل اختلافات مرزی میان ایران و عثمانی در این منطقه منعقد گردید که طبق آن برای اولین بار حدود مناطق مرزی دو کشور مشخص گردید(جعفری ولدانی، ص۸). همچنین به موجب پروتکل ۱۹۱۳ اسلامبول، بخش وسیعی از اراضی ایران در اطراف قصرشیرین که از مناطق نفت خیز بودند، به دولت عثمانی واگذار شد(پارسا دوست، ص ۱۳۸). در دوره قاجار راه قم- قصرشیرین مهمترین راه داخلی ایران تا سرحدات غرب کشور بود(سلطانی مقدم و اصلانی ملایری، ص ۱۷۷). بعد از سال ۱۳۰۰ ش و در دوره پهلوی، قصر شیرین نه تنها در حوزه مرزداری فعال بود، بلکه بارانداز مبادله کالا به سرزمین های عربی غرب کشور نیز بوده است بطوریکه اولین گمرک در سال ۱۳۱۰.ش در قصر شیرین احداث شد(سلطانی، ص۵۴۱).

قصر شیرین به تدریج به دلیل وقوع جنگ های مختلف و اشغال آن از سوی قدرت های خارجی رو به افول نهاد. این شهر ابتدا در جریان جنگ جهانی اول ابتدا مورد حمله و اشغال نیروهای عثمانی و سپس روسیه قرار گرفت و پس از خروج آنها از این منطقه، نیروهای نظامی انگلستان به اشغال این شهر پرداختند. در جریان جنگ جهانی اول طی تهاجم های مکرر دولت های خارجی و تخریب مزارع کشاورزی و همچنین خشکسالی شدید، سبب شکل گیری قطحی های گسترده در غرب ایران از جمله قصر شیرین گردید که طی آن بسیاری از ساکنان این منطقه جان خود را از دست دادند(منصوری و دیگران،ص ۹۰-87). در جریان جنگ جهانی دوم(1945-1939)، در شهریور ۱۳۲۰.ش نیروهای نظامی انگلستان از شهر خانقین عراق و مرز قصر شیرین وارد استان کرمانشاه شدند و شهر قصر شیرین را به اشغال خود درآوردند(حسینی، ص۱۰۸). پس از تجزیه عثمانی و تشکیل کشور عراق در ۱۹۳۲.م، اختلافات و درگیری های مرزی همچنان در این منطقه ادامه یافت. در دوره حکومت پهلوی دامنه اختلافات مرزی میان ایران و عراق به منطقه قصر شیرین نیز کشیده شد؛ بطوریکه بیشترین اختلافات مرزی بین ایران و عراق در غرب کشور مربوط به نوار مرزی مهران تا قصر شیرین بود. بر همین اساس در برخوردهای نظامی بین سالهای ۱۳۵۳-1352 میان ایران و عراق، نواحی مرزی قصر شیرین یکی از کانون های مهم درگیری بود(جعفری ولدانی، ص ۴۶۱).

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷، عراق تجاوزات مرزی خود را در نوار مرزی غرب آغاز نمود که این تجاوزات از پاسگاه بابا هادی در شمال شرقی قصر شیرین تا ارتفاعات گیسکه در جنوب غربی سومار در جنوب شهرستان قصر شیرین شدت بیشتری داشت(دری، ص ۴۲). از ابتدای سال ۱۳۵۸ تا شروع رسمی جنگ پاسگاهها و مناطق مرزی قصر شیرین مانند باباهادی، زینل کش، خان لیلی، نفت شهر، داربلوط، تپه کل، خسروی، تنکاب نو، قلعه سفید، دربند جوق، هدایت، دارخور، تنگ ترشابه، پرویز خان و سید ایاز به طور پیوسته مورد حمله و تجاوزات مرزی ارتش عراق قرار می گرفت(مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ص ۱۲۹-114).

در سال ۱۳۵۹ دامنه حملات عراق در این منطقه قصر شیرین شدت گرفت. در ۱۷ فروردین ۱۳۵۹ آتش توپخانه سنگین عراق در منطقه قصر شیرین باعث مجروح شدن ۱۵ نفر از غیرنظامیان منطقه شد(رشید، ص ۱۸۸). در ۱۱ اردیبهشت ۱۳۵۹ شهر قصر شیرین هدف آتش توپخانه عراق قرار گرفت و سپس ارتش این کشور با حمله به پاسگاه های مرزی قصر شیرین هفت نفر از نیروهای نظامی ایران را به شهادت رساند(مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ص ۱۲۹-114). طی ماههای بعدی حملات توپخانه ای عراق به شهر قصر شیرین و تجاوزات مرزی عراق در این منطقه تشدید شد. همزمان با تجاوزات و حملات ارتش عراق، نیروهای ضد انقلاب از جمله عناصر سلطنت طلب با رهبری سردار جاف و پالیزبان تحت حمایت عراق با ایجاد نا امنی، اقدامات خرابکانه مختلفی در سطح شهرستان قصر شیرین اجرا کردند و علاوه بر تحمیل تلفات جانی به نیروهای نظامی  و غیر نظامی، به تاسیسات عمومی و اقتصادی این شهرستان نیز خسارات زیادی وارد ساختند(نخعی، ص ۸۸۴،۵۵۶،۲۶۲،۵۲؛ یکتا، ص ۵۴۷؛ گروه پژوهش، ص ۱۰۲). قبل از آغاز جنگ در نتیجه فعالیت عناصر ضد انقلاب و مین گذاری جاده های قصر شیرین، دهها دستگاه خودرو نظامی ایران در حین حرکت در جاده های منتهی به منطقه مرزی باویسی – قصر شیرین منهدم شد یا آسیب جدی دید(حسینی و جوادی پور، ص۶۵).

در تیر ماه ۱۳۵۹ ارتش عراق تجاوزات رسمی را در منطقه زینل کش قصر شیرین آغاز کرد و منطقه خان لیلی را مورد تهدید جدی قرار داد. به نحوی که ارتش ایران مجبور شد تمام عناصر لشکر ۸۱ زرهی را جهت مقابله با تجاوزات مرزی به مناطق نزدیک مرز قصر شیرین اعزام کند(حسینی، ص۲۵). در ۱۹ مرداد ۱۳۵۹ عراق برای گسترش جنگ در سراسر نوار مرزی قصرشیرین از باویسی تا سومار، حدود ۳۰۰ تانک و تعداد زیادی آتشبار و توپخانه با پوشش عملیات هوایی مستقر کرد(سلیمانی خواه، ص ۳۹۰). در شهریور ۱۳۵۹ نوار مرزی قصرشیرین کانون اصلی درگیری های شدید مرزی میان ایران و عراق بود(همو، ص ۷۶۰). ارتش عراق به طور روزانه شهر و پاسگاه های مرزی قصر شیرین را مورد حملات توپخانه ای و بمباران هوایی قرار می داد. در هفتم و دهم شهریور ماه ۱۳۵۹ ارتش عراق طی اقدامات غیر انسانی شهر قصر شیرین را مورد حملات توپخانه ای گسترده قرار داد که طی آن در حمله اول ۳۰ نفر و در حمله دوم ۴۷ نفر از مردم غیر نظامی این شهر شهید و مجروح و به مناطق مسکونی این شهر خسارات زیادى وارد آمد. وضعیت نظامی منطقه قصرشیرین به شدت بحرانی شد؛ به نحوی که نیروی هوایی هر دو طرف ایران و عراق هم وارد عمل شدند(حسینی و جوادی پور، ص ۱۵؛ حسینی، ص۲۶). در ۱۶ شهریور ماه شدیدترین درگیری نظامی میان ایران و عراق در نوار مرزی قصر شیرین روی داد. در این روز ارتش عراق در یک حمله گسترده علاوه بر بکارگیری نیروهای زرهی و پیاده و نیز آتشباری توپخانه سنگین و خمپاره انداز، از هواپیماها و بالگردهای جنگنده و نیز هلی برد در نوار مرزی قصر شیرین استفاده کرد. طی حمله گسترده ارتش عراق منطقه خان لیلی قصر شیرین سقوط کرد و ارتفاعات زینل کش(زین القوس) و پاسگاه های آمینه، تپه کل و خسروی نیز به اشغال عراق در آمدند. با اشغال ارتفاعات زینل کش عملا جاده اصلی قصر شیرین- نفت شهر – سومار که به موازات مرز بود، تحت کنترل نیروهای عراقی در آمد(سلیمانی خواه، ص ۸۱۰-805؛ بهروزی، ص۱۷۸؛ دری، ص ۴۶). مقامات عراقی مدعی شدند عملیات جنگی این کشور در مرزهای ایران از جمله قصر شیرین برای بازپس گرفتن ۱۳۰۰ کیلومتر مربع خاک متعلق به عراق می باشد. عراق مدعی حاکمیت بر منطقه زینل کش در جنوب غربی قصر شیرین بود. در این منطقه عراق طی حملات خود قبل از شروع رسمی جنگ، منطقه ای به عرض ۲۵ کیلومتر و عمق ۵ کیلومتر را به اشغال خود در آورد. بدین ترتیب نقطه آغازین آتش جنگ از همین منطقه بود(سلیمانی خواه، ص۹۹۹؛ حسینی و جوادی پور، ص ۱۶-14؛ حسینی، ص ۲۴ ،۵۴).

طی روزهای بعدی نیز حملات مختلف ارتش عراق به قصر شیرین ادامه یافت؛ به طوری که چهار روز قبل از حمله سراسری عراق، شهر قصرشیرین بمباران شد و پمپ بنزین و مقر سپاه پاسداران و کارخانه برق آن به شـدت آسـیب دیـد(حسینی، ص۲۶۷). به طور کلی قبل از تهاجم سراسری ارتش عراق در قصر شیرین (شامل شهر و حومه آن، شمال قصر شیرین از بابا هادی تا هدایت، غرب و جنوب قصر شیرین از آق داغ تا خسروی و منطقه مرزی خان لیلی) ارتش عراق ۲۷۴ بار به صورت زمینی و ۵۵ بار بصورت هوایی به این منطقه تجاوز و حمله کرد. در نتیجه حملات مختلف ارتش عراق و عوامل ضد انقلاب قبل از شروع رسمی جنگ در قصر شیرین، ۲۰۳ نفر(اعم از نظامی و غیر نظامی) شهید، ۴۶۲ نفر مجروح و ۶۳ نفر دیگر اسیر شدند(مرندی، ص ۱). علاوه بر تلفاتی جانی، شهر قصرشیرین خسارات فراوانی دید و آب و برق این شهر قطع شد. شهر به تدریج خالی از سکنه شد؛ بطوریکه حدود ۸۰ درصد از ساکنان قصر شیرین قبل از شروع جنگ این شهر را ترک کردند(سلیمانی خواه، ص ۸۳۳).

در آستانه شروع جنگ، قصر شیرین از جمله اهداف اولیه برای ارتش عراق محسوب می گشت. در جبهه غرب محور عمومی خانقین- خسروی- قصر شیرین به عنوان مهمترین محور وصولی جهت تهاجم ارتش عراق در جبهه غرب بود که به طرف گردنه پاطاق و شهرهای اسلام آباد غرب و کرمانشاه امتداد می یافت. این محور خود به سه محور فرعی تقسیم می گشت: الف: محور خانقین- تنکاب- قصر شیرین- سرپل ذهاب ب: محور خانقین- خسروی- قصر شیرین ج: محوری که از شمال قصر شیرین و بابا هادی به ارتفاعات قراویز می رسید و جاده قصر شیرین- سرپل ذهاب را قطع می کرد. در آستانه تهاجم سراسری، تلاش اصلی ارتش عراق در جبهه میانی در محور فوق به کار گرفته شد. هدف اصلی طراحان نظامی عراق در این محور در ابتدای جنگ دستیابی به خط دفاعی مطمعن جهت حفاظت از بغداد در قبال واکنش نظامی احتمالی ایران از این منطقه بود(حسینی و جوادی پور، ص ۲۴-23؛ حسینی، ص ۳۵؛ انصاری و یکتا، ص۲۴).

در آستانه تهاجم سراسری، لشکر ۴ پیاده ارتش عراق در منطقه خانقین مقابل قصر شیرین و لشکر ۶ زرهی در مقابل منطقه مرزی قصر شیرین و باویسی آرایش جنگی گرفته بودند( حسینی و جوادی پور، ص ۷۳-72). لشکر ۶ زرهی تحت امر سپاه دوم ارتش عراق ماموریت تصرف شهر قصر شیرین را بر عهده داشت(حسینی، ناصر، ص ۱۴). در مقابل ارتش عراق، تیپ ۳ زرهی لشکر ۸۱ ارتش جمهوری اسلامی ایران با ۲ گردان تانک و یک گردان مکانیزه مسئولیت پدافند از باویسی در شمال تا نفت شهر در جنوب قصر شیرین را بر عهده داشت. با توجه به حملات مکرر ارتش عراق در این محور، یگان های دیگری از ارتش ایران نیز به این منطقه منتقل شدند به طوری که در آستانه شروع جنگ ۵ گردان رزمی از ۱۲ گردان رزمی لشکر ۸۱ ارتش در منطقه باویسی- قصر شیرین گسترش یافت(حسینی و جوادی پور، ص ۷۱-70). در منطقه مرزی باویسی – قصر شیرین رزمندگان سپاه  مسئولیت پاسداری از ۱۴ پاسگاه مرزی را بر عهده گرفته بودند(همو، ص ۳۴).همچنین یگان های هنگ ژاندارمری قصر شیرین نیز در پاسگاه های مرزی مستقر بودند. به طور کلی توان نیروهای نظامی ایران در مقایسه با توان ارتش عراق در منطقه قصر شیرین ناچیز بود(حسینی، ص۹۴).

با آغاز تهاجم سراسری ارتش عراق در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ در منطقه مرزی قصر شیرین در همان ساعات اولیه نبرد پاسگاه هدایت در شمال غربی قصر شیرین و پاسگاه گیسکه در حوالی سومار به تصرف عراقی ها در آمد(حسینی و جوادی پور، ص۷۴). در روز اول مهرماه ۱۳۵۹ در جبهه غرب تلاش اصلی نیروهای عراقی در منطقه قصر شیرین به کار گرفته شد. در این روز ارتش عراق پاسگاه های مرزی قصر شیرین را از تنگاب کهنه تا باویسی با وجود مقاومت مدافعان آن به تصرف در آورد و در پنج محور پیشروی خود را برای تصرف شهرهای قصر شیرین و سرپل ذهاب آغاز نمود (حسینی و جوادی پور، ص ۷۵-74؛ حسینی، ص۱۰۱). در این میان یک ستون از نیروهای عراقی از شمال پاسگاه برابر عزیز و بابا هادی وارد قلمرو ایران شد و به سرعت خود را به جاده قصر شیرین- سرپل ذهاب رساند و ارتباط این دو شهر را قطع نمود. یک ستون دیگر از عراق از پاسگاه مرزی هدایت و گمرک کهنه با پشتیبانی سنگین توپخانه عراق به سمت شهر قصر شیرین پیشروی کرد و موفق شد نیروهای مدافع مرزی را به داخل شهر قصر شیرین عقب براند و تا حاشیه شهر پیشروی کند(حسینی و جوادی پور، ص ۷۶-75). یک ستون دیگر ارتش عراق که از طرف خسروى‏ ـ خرِّناصرخان به طرف قصرشیرین پیشروى داشت، در اثر مقاومت یک گروه رزمى از تیپ ۱ لشکر ۸۱ زرهى، مجبور به توقف گردید.یک ستون دیگر از ارتش عراق در محور تنگاب کهنه، نی پهن – سه راهی گیلانغرب- قصر شیرین پیشروی کرد که با مقاومت نیروهای نظامی ایران متوقف گردید(حسینی، ص ۱۰۲-101؛ حسینی و جوادی پور، ص ۷۷؛ پور داراب، ص۴۳). در روز دوم مهرماه با ورود لشکر ۸ پیاده عراق از دو محور بابا هادی و دشت ذهاب و همچنین لشکر ۴ پیاده از خان لیلی به چم امام حسن شهر قصر شیرین در محاصره عراق قرار گرفت(دری، ص۵۲). در ساعات پایانی این روز نیروهای عراقی با بمباران هوایی و گلوله باران توپخانه فشار زیادی را بر مدافعان قصر شیرین وارد ساختند. فشار ارتش عراق در بعد از ظهر روز سوم مهر ماه به مدافعان قصر شیرین متشکل از مردم قصرشیرین، ژاندارمرى، شهربانى قصرشیرین، سپاه پاسداران و نیروهای تیپ ۳ لشکر ۸۱ زرهى ارتش به حداکثر خود رسید. در ساعت ۱۸ همین روز با وجود مقاومت شدید مدافعان قصر شیرین، نیروها و واحدهای زرهی عراق از سمت شمال غربی قصر شیرین و از طریق پاسگاه های قلعه سفید و هدایت وارد شهر قصر شیرین شدند(انصاری و یکتا، ص ۱۱۴؛ حسینی و جوادی پور، ص ۸۸-86). در مقابل مدافعان شهر متشکل از نیروهای ارتش، سپاه و مردمی که توان اندکی داشتند تصمیم می گیرند به سمت عراقی ها یورش برده و آنها را عقب برانند که با آتش شدید نیروهای عراقی مواجه شده و مجبور به عقب نشینی می شوند(کاظمی، ص۴۴). سپس با ورود نیروهای عراقی به داخل شهر قصر شیرین نبرد شهری میان مدافعان شهر با نیروهای متجاوز عراقی به اوج خود رسید؛ بطوریکه نبرد به شکل خیابانی و خانه به خانه در آمده بود. مدافعان قصر شیرین با سخت ترین شرایط و کمترین توان در برابر ارتش مجهز عراق مقاومت می کردند. اهالى باقیمانده شهر نیز با نیروهاى رزمنده همکاری مى‏کردند و از خانه و کاشانه‏ى خود دفاع مى‏نمودند. در چنین شرایطی امکان تدارکات و پشتیبانی مدافعان قصر شیرین وجود نداشت زیرا عراق تمام محورهای مواصلاتی به شهر را قطع نموده بود. سرانجام با آغاز روز چهارم مهرماه با وجود مقاومت همه جانبه اندک مدافعان باقیمانده در شهر، قصر شیرین به طور کامل تحت اشغال ارتش عراق قرار گرفت(حسینی و جوادی پور،ص ۸۸-86؛ پور داراب، ص ۶۷،۸۸) بعد از سقوط قصر شیرین نیروهای عراقی تلاش اصلی خود را در محور سرپل ذهاب معطوف کردند؛زیرا هدف عراق از پیشروی در منطقه قصرشیرین، اشغال گردنه پاطاق در ۱۱ کیلومتری شرق سرپل ذهاب بود(حسینی، ص۹۷).

ارتش عراق در تهاجم خود به منطقه قصر شیرین حدود ۲۰ کیلومتر در این منطقه پیشروی نمود و علاوه بر قصرشیرین، شهرهای سومار، نفت شهر را در این شهرستان به اشغال خود در آورد(حسینی، ص ۱۳۴؛ پور داراب، ص۱۱۱). بزرگترین شهری که در هفته اول جنگ به اشغال درآمد، قصرشیرین بود(جمعی از نویسندگان، ص ۵۶۸). پس از توقف ارتش عراق در هفته اول جنگ، از هفته دوم عراق اقدام به تقویت مواضع پدافندی در جبهه میانی از جمله قصر شیرین نمود. به همین منظور تیپ ۱۶ لشکر ۶ زرهی عراق از هفته دوم جنگ وارد قصر شیرین شد و همراه با تیپ ۹۴ پیاده مسئولیت پدافند از این منطقه را بر عهده گرفت(حسینی و جوادی پور، ص۹۵). بدین ترتیب با توقف پیشروی ارتش عراق در جبهه غرب، میدان اصلی نبرد به جبهه جنوب منتقل شد و صحنه عملیات غرب از مهران تا قصر شیرین و مناطق شمالی به صورت نیمه فعال در آمد. نیروهای عراقی در منطقه قصر شیرین مشغول تحکیم مواضع پدافندی و برقراری ارتباط تلفنی میان شهر قصر شیرین و خانقین شدند. بعد از اشغال قصر شیرین خانه ها و مغازه های این شهر مورد غارت نیروهای عراقی قرار می گرفت. عراقی ها نام قصرشیرین را به مدینه صدام تغییر دادند. همچنین حدود هفتاد نفر از ساکنان قصر شیرین که با وجود اشغال آن همچنان در این شهر باقی مانده بودند، با اجبار نیروهای عراقی مجبور به ترک شهر شدند(حسینی، ص۱۵۷، ۲۷۵؛ انصاری و یکتا، ص۳۵۳).

طی ماههای بعدی تحولات نبرد در منطقه قصر شیرین عمدتا در قالب درگیری های پراکنده نظامی و تبادل آتش سپری شد. حرکات نظامی ایران در این منطقه عمدتا در قالب عملیات های ایذایی محدود و ضربتی بود. در همین راستا نیروهای نظامی ایران در ۱۱ مهرماه ۱۳۵۹ به مواضع عراق در منطقه قصر شیرین یورش بردند و خساراتی را به آنها وارد نمودند(انصاری و یکتا، ص۲۷۳). حملات ایذایی پراکنده و محدود ایران در منطقه قصر شیرین طی ماههای بعدی نیز ادامه یافت. پس از پایان عملیات بیت المقدس در خرداد ۱۳۶۱ و آزادسازی سرزمین های اشغالی، ارتش عراق در عقب نشینی تاکتیکی خود در جبهه غرب در ۷ تیرماه سال ۱۳۶۱ از شهر قصر شیرین عقب نشینی کرد و در ارتفاعات آق داغ و آهنگران مشرف بر این شهر مستقر شد. همچنین ارتش عراق ارتفاعات زینل کش مشرف به خان لیلی در منطقه قصر شیرین را همچنان تحت کنترل خود داشت. در نتیجه شهر قصر شیرین همچنان در تیر رس ارتش عراق قرار داشت و امکان تهدید و اشغال آن از سوی عراق حفظ شد(لطف الله زادگان،۱۳۹۳، ص ۲۹۳؛ لطف الله زادگان، ۱۳۷۹، ص۹۳،۹۹). حفظ ارتفاعات مرزی قصر شیرین با هدف تامین بغداد پایتخت عراق صورت می گرفت. در صحنه عملیات غرب محور قصر شیرین – سرپل ذهاب حساس ترین محور برای ارتش عراق محسوب می شد، زیرا در صورت پیشروی نیروهای نظامی ایران از این محور به سمت غرب و ورود به دشت خانقین عراق، می توانستند از محور خانقین – بعقوبه – بغداد به سمت پایتخت عراق پیشروی نمایند(حسینی، ص۴۱۲).

ارتش عراق در جریان عقب نشینی خود از قصر شیرین، این شهر را به طور کامل تخریب کرد، به طوری که از ۵۶۰۰ واحد مسکونی این شهر، تنها مسجد مهدیه شهر سالم مانده بود. همچنین تعداد فراوانی تله انفجاری و میدانهای مین در شهر از جمله در مسجد مهدیه کار گذاشته بود. در نتیجه پاکسازی شهر باعث شهادت و مجروحین تعدادی از نیروهای نظامی ایران شد(خرمی، ص۱۵۳؛ مرندی، ص۱). تخریب شهر قصر شیرین بارها در مواضع سیاسی مسئولان جمهوری اسلامی ایران مورد انتقاد قرار گرفت(لطف الله زادگان، ۱۳۷۹، ص ۱۰۰ ، ۱۴۸، ۱۶۲ ، ۱۸۳). با ورود نیروهای نظامی ایران به شهر ویران شده قصر شیرین ارتش عراق بار دیگر حملات توپخانه ای خود را به این شهر آغاز کرد(همو، ص۱۲۰). همچنین عراقی ها با استقرار در ارتفاعات مشرف مرزی بر شهر قصر شیرین و راههای مواصلاتی به آن نیروهای نظامی ایران را مورد حمله قرار می دادند. در ۲۵ تیرماه سال ۱۳۶۱ یک گروه از نیروهای عراقی برای تصرف مجدد قصر شیرین به این شهر حمله کردند که با مقاومت نیروهای ایرانی به نتیجه نرسیدند(همو، ص۲۷۴). به منظور رفع تهدیدات عراق در این منطقه و خارج کردن جاده سرپل ذهاب به قصرشیرین از دید و تیر ارتش عراق، عملیات موسوم به ثارالله از سوی یگان هایی از سپاه و ارتش در ۱۵ مرداد ۱۳۶۱ اجرا گردید که طی آن دو ارتفاع استراتژیک ایران در منطقه قصر شیرین آزاد شد و جاده قصرشیرین به سرپل ذهاب نیز از زیر دید و تیر ارتش عراق خارج گشت(لطف الله زادگان، ۱۳۷۹، ص۵۵۳؛ پورجباری، ص۹۱؛ دری، ص ۱۰۴).

در سال ۱۳۶۴ به منظور فعال نگه داشتن جبهه های غرب و تحمیل تلفاتی به ارتش عراق، سلسله عملیات های ایذایی از سوی یگان های ارتش در منطقه قصر شیرین طراحی و اجرا گردید که از مهمترین آنها می توان به عملیات ظفر ۳ در منطقه باباهادی در ۲۸/3/1364؛ عملیات نصر ۳ در منطقه تنگاب در ۲/6/1364؛ عملیات شمال قصر شیرین در ۳۰/6/1364 و عملیات خسروی در ۱۶/7/1364 اشاره کرد. طی این عملیات ها ضربات قابل توجهی به ارتش عراق وارد آمد(دری، ص۱۰۶).

با آغاز سال ۱۳۶۵ ارتش عراق در راستای راهبرد دفاع متحرک، اقدام به تقویت نیروهای خود در جبهه غرب از جمله نوار مرزی قصر شیرین نمود. این امر باعث شد تا فرماندهان نظامی ایران نسبت به اشغال مجدد این شهر توسط عراق هشدار دهند. تصرف مجدد شهر قصرشیرین از لحاظ سیاسی و تبلیغاتی برای عراق اهمیت داشت. از همین رو هاشمی رفسنجانی فرماندهی عالی جنگ در دیدار خود با فرماندهان نظامی در خرداد ۱۳۶۵ ضمن تاکید بر اهمیت این نقطه، اولویت پدافند در جبهه میانی را در قصر شیرین اعلام کرد و بر تقویت نیرو در این محور تاکید نمود(خداوردی خان، ص۵۵۴-559). هرچند ارتش عراق در چارچوب استراتژی دفاع متحرک خود به شهر قصر شیرین حمله نکرد، اما در منطقه سومار در جنوب شهرستان قصر شیرین به ارتفاعات گیسکه و کهنه ریگ حمله نمود و برخی از این مناطق را تحت اشغال خود در آورد(مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ص۱۳۵).

با آغاز سال ۱۳۶۶ و همزمان با اجرای عملیات کربلای‌‌8 در جنوب، نیروی زمینی ارتش عملیات کربلای‌‌9 را در ۲۱/1/1366 در شمال‌شرقی قصر‌شیرین اجرا کرد که طی آن پاسگاه باباهادی که نزدیک به ۷ سال در تصرف ارتش عراق بود بازپس گرفته شد و ارتفاعات مرزی ۵۴۲ و ۵۶۴ آزاد گردید(دری،ص۱۰۸؛کیانی،ص۱۵۴). پس از این عملیات تحولات نبرد در منطقه قصر شیرین عمدتا در قالب تبادل آتش و تحرکات محدود نظامی دنبال می شد. در سال ۱۳۶۶ علاوه بر گروههای ضد انقلاب با رهبری پالیزبان و سردار جاف، نیروهای سازمان مجاهدین خلق(منافقین) نیز با حمایت عراق در منطقه قصر شیرین فعال شدند و ضمن انجام شناسایی و سازماندهی نیرو، حملات پراکنده ای را علیه نیروهای نظامی ایران انجام داند(انصاری و یزدانفام، ص۲۱۳،۱۷۹؛ ایزدی، ص ۴۷۳). یکی از مهمترین اقدامات این گروه در ۷ آذر ۱۳۶۶ انجام شد که طی آن نیروهای سازمان مجاهدین خلق به مواضع ارتش و سپاه در محور تنکاب قصر شیرین حمله کردند و در اثر آن ۳۲ نفر از نیروهای نظامی ایران شهید، ۵۷ نفر مجروح و ۷ نفر به اسارت در آمدند(اردستانی، ص۲۳۱).

در سال ۱۳۶۶ با وجود اینکه بسیاری از سکونت گاههای این شهرستان از سوی ساکنان آن تخلیه شده بود، ارتش عراق همچنان برخی از روستاهای قصر شیرین را که جمعیت کمی داشتند مورد حملات هوایی خود قرار می داد. در یکی از مهمترین حملات هوایی ارتش عراق، در ۲۶ اسفند ۱۳۶۶ هواپیماهای عراقی روستای گل سفید از توابع شهرستان قصر شیرین را بمباران کردند که طی آن ۱۳ نفر از مردم این روستا شهید و ۸ نفر دیگر مجروح شدند(ایزدی، ص۱۸۴).

پس از پذیرش قطعنامه ۵۹۸ از سوی ایران در ۲۷ تیرماه سال ۱۳۶۷، ارتش عراق بار دیگر نوار غربی کشور را مورد تهاجم گسترده قرار داد. در ۳۱ تیر ۱۳۶۷ سپاه دوم ارتش عراق با به کارگیری گسترده سلاح های شیمیایی به سمت قصر شیرین یورش برد و این شهر را به اشغال خود در آورد(محمدی ودود، ص۷۸۰). سپس در محور خسروی – قصرشیرین لشکر ۱۷ زرهی به همراه تیپ های گارد ریاست جمهوری عراق با شکستن خطوط پدافندی نیروهای ایرانی و با عبور از شهر قصر شیرین در مسیر جاده قصر شیرین به سرپل ذهاب حرکت خود را به سوی شهر سرپل ذهاب ادامه داد و پس از عبور از شهر تا تنگه پاطاق پیشروی و در این تنگه متوقف گردید. در محور خان لیلی - گیلان غرب لشکر ۱۶ پیاده ارتش عراق ضمن تامین جناح جنوبی لشکر ۱۷ زرهی با عبور از چم امام حسن در ۲۳ کیلومتری شرق شهر قصر شیرین حرکت خود رادر مسیر جاده قصرشیرین-گیلان غرب ادامه داد گیلان غرب را اشغال ودر ۵ کیلومتری شرق شهر متوقف گردید(دری،ص۱۴۲؛ گروه نویسندگان، ص۲۴۰). به دنبال عملیات های گسترده سراسری زمینی و هوایی ارتش عراق در تمامی جبهه های جنوب و غرب، نیروهای سازمان مجاهدین خلق(منافقین) نیز در سوم مرداد سال ۱۳۶۷ عملیات خود را با پشتیبانی ارتش عراق با گذشتن از مرز خسروی به طرف قصرشیرین و سرپل ذهاب آغاز کردند. پس از شروع حمله نیروهای سازمان مجاهدین خلق، نیروهای عراقی با طرح و آمادگی قبلی، قصرشیرین را تخلیه کردند و به پشتیبانی از نیروهای سازمان مجاهدین خلق در این محور پرداختند(محمدی ودود، ص ۷۸۲). پیشروی نیروهای سازمان مجاهدین خلق توسط نیروهای نظامی ایران در گردنه چهار زبر در۳۵ کیلومتری جنوب غرب شهرکرمانشاه متوقف گردید. سپس با انجام عملیات مرصاد توسط نیروهای نظامی ایران در ۵ مرداد۱۳۶۷ تلفات سنگینی به نیروهای سازمان مجاهدین خلق وارد آمد و بدین ترتیب با شکست نیروهای سازمان مجاهدین خلق(منافقین) به همراه ارتش عراق که منجر به عقب‌نشینی آنان از مناطق اشغالی از جمله قصر شیرین گردید، دولت عراق سرانجام در ۱۵ مرداد ۱۳۶۷ به پذیرش آتش ‌بس تن داد(دری، ص۱۴۶).

پس از پایان جنگ به رغم اینکه یکی از شرایط آتش بس بازگشت نیروهای دو کشور به مرزهای بین المللی بود عراق همچنان ارتفاعات مشرف به قصر شیرین را تا دو سال پس از پایان جنگ در اشغال داشت و در مرداد ۱۳۶۹، زمانی که این کشور قصد حمله به کویت را داشت از این مناطق عقب نشینی کرد(حسینی، ناصر، ص۲۳).

پس از پایان جنگ سیمای باقیمانده شهر قصر شیرین بسیار اسف بار بود. شهر به طور کامل تخریب و بیشتر باغ های آن سوزانده شده بود. بخش مرکزی شهر تسطیح شده و حتی آثار پی ساختمان ها از بین رفته بود(دفتر فنی، ص۱۷). آثار تاریخی این شهر از جمله کاخ ساسانی و بنای چهار طاقی که یکی از بزرگترین آتشکده های بر جای مانده از دوران ساسانی بود به کلی ویران شده بود(موسوی، ص ۱۷۶). همچنین اماکن مذهبی قصر شیرین از جمله مسجد اهل سنت، تکیه شاه عباس، مسجد امام حسین و خانقاه این شهر به طور کامل تخریب شده بود(اهم فعالیت های بازسازی، ص۴۶). اماکن درمانی از جمله بیمارستان ۱۴۴ تخت خوابی قصر شیرین  و بیمارستان قرنطینه  توسط ارتش عراق تخریب گشته بود(مرندی، ص۱). در اثر جنگ تحمیلی ۸۰ درصد از اراضی و تاسیسات کشاورزی قصر شیرین آسیب دید و بسیاری از این اراضی به میادین مین تبدیل شد. آتش گرفتن مراتع قصر شیرین در اثر انفجارهای مختلف جنگی سبب وارد شدن آسیب جدی به پوشش گیاهی این منطقه شده است(امینی پاطاقی، ص ۵۵، ۹۲). پس از تخلیه مناطق اشغالی عملیات پاکسازی مناطق آلوده به مین و مواد منفجره و گلوله های عمل نکرده توسط یگان های ارتش و سپاه آغاز و در سال ۱۳۶۸ بازسازی شهرستان آغاز گردید. بازسازی شهر قصر شیرین الگوی بازسازی سایر شهرها از جمله گلان غرب، سرپل ذهاب، نوسود و نودشه نیز قرار گرفت(دفتر فنی، ص۵۶). به گفته فرماندار قصر شیرین در سال ۱۳۹۷ این شهرستان ۵۶ روستا دارد که ۳۶ روستای آن با گذشت سال ها از جنگ تحمیلی بازسازی نشده است(خبرگزاری جمهوری اسلامی،۲/11/1397). با گذشت چند دهه از پایان جنگ، اکثر مهاجران این شهرستان به زادگاه خود باز نگشته اند. این شهرستان قبل از آغاز جنگ حدود ۵۰ هزار نفر جمعیت داشت ولی طبق سرشماری ۱۳۹۵، جمعیت این شهرستان حدود ۲۴ هزار نفر گزارش شده است(خرمی، ص ۱۵۳؛ مرکز آمار ایران).

در حال حاضر یادمان ها و مناطق عملیاتی از جمله یادمان جبهه شهید بهشتی(شهدای قصر شیرین) واقع در هشت کیلومتری این شهر، بیمارستان تخریب شده قصر شیرین واقع در حاشیه غربی جاده قصر شیرین- خسروی و پاسگاه و گمرک مرزی خسروی در ۱۵ کیلومتری جنوب غربی قصر شیرین یاد آور وقایع نبرد در این منطقه می باشد(ستاد مرکزی راهیان نور).

در طول دوران جنگ تحمیلی ۸۳۵ از ساکنان شهرستان قصر شیرین به شهادت رسیدند. همچنین پس از پایان جنگ در جریان پاکسازی مناطق آلوده این شهرستان ۱۱۰ نفر به شهادت رسیدند(بنیاد شهید و امور ایثارگران کرمانشاه).

مآخذ:

اردستانی، حسین، روزشمار جنگ ایران و عراق، ج۵۲: تکاپوی جهانی برای توقف جنگ، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ۱۳۸۲ش؛ استانداری کرمانشاه، طرح جامع قصر شیرین، ۱۳۷۵ش؛ اطلس دهستان‌های استان کرمانشاه،تهران:سازمان برنامه و بودجه کشور ،۱۳۹۶ ش؛ امینی پاطاقی، فرهاد، نقش مکانی قصرشیرین و ارزیابی پیامدهای بازسازی آن، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۷۹ش؛ انصاری، مهدی و حسین یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، جلد ۴: هجوم سراسری ارتش عراق، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ،۱۳۷۵ش؛ انصاری، مهدی و محمود یزدانفام، روز شمار جنگ ایران و عراق، جلد۵۱ : جنگ محدود ایران و آمریکا در خلیج فارس، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ۱۳۸۷ش؛ ایزدی، مصطفی و دیگران،تاریخ بیست ساله پاسداری از انقلاب اسلامی در غرب کشور، دانشکده فرماندهی و ستاد سپاه پاسداران،۱۳۸۶ش؛  ایزدی، یدالله، روزشمار جنگ ایران و عراق، ج۵۴: عملیات والفجر۱۰، بمباران شیمیایی حلبچه، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ۱۳۹۲ش؛ بهروزی، فرهاد، تقویم تاریخ دفاع مقدس، جلد ۱: آخرین روزهای صلح، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۴ش؛ پارسا دوست؛منوچهر(1371)، ریشه های تاریخی اختلافات جنگ ایران و عراق؛ تهران: شرکت سهامی انتشار؛ پور داراب، سعید، تقویم تاریخ دفاع مقدس، جلد۲: غرش توپ ها، مرکز اسناد انقلاب اسلامی،۱۳۸۵ش؛ پورجباری، پژمان، اطلس جغرافیای حماسی، جلد۳: کرمانشاه در جنگ:تهران:بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش های دفاع مقدس،۱۳۹۲ش؛ پورشفیع، عبدالله، بازسازی و جغرافیای شهری قصرشیرین، تهران: آناهیتا، ۱۳۷۴، ص۷۶؛ جعفری ولدانی، اصغر، بررسی تاریخی اختلافات مرزی ایران و عراق، دفتر مطالعات سیاسی،۱۳۷۶ش؛ جعفری، عباس، گیتا شناسی ایران جلد دوم رودها و رودنامه های ایران :تهران مؤسسه جغرافیایی گیتاشناسی۱۳۸۴ش؛ جمعی از نویسندگان،معارف جنگ، هئیت معارف جنگ شهید صیاد شیرازی، ۱۳۹۲ش؛ حسینی، ناصر،تببین هدف حمله عراق بعثی به ایران در دفاع از بغداد، فصلنامه علوم و فنون نظامی، ش ۳۱، ۱۳۹۴ش؛ حسینی، یعقوب و محمد جوادی پور، ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس، جلد ۵: نبردهای غرب کشور، سازمان عقدتی – سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۳ش؛ حسینی، یعقوب، نبردهای صحنه عملیات غرب، نشر ایران سبز، ۱۳۹۵ش؛ حیدری فر، رئوف و ناصر رضایی، نیازمندی های امنیتی و مطالبات استان کرمانشاه در جهت بهبود کنترل مرز، فصلنامه سپهر، ش۸۹، ۱۳۹۳ش؛ حیدری فر، محمد رئوف و اقبال پاهکیده، ارزیابی عوامل ژئوپلیتیکی، تهدیدها و مخاطرات مناطق مرزی استان کرمانشاه، فصلنامه جغرافیا و آمایش شهری، ش۲۷، ۱۳۹۷ش؛ خبرگزاری جمهوری اسلامی، قصرشیرین نگین درخشان چهل سالگی انقلاب، ۱۳۹۷ش؛ خداوردی خان، مهدی، روزشمار جنگ ایران و عراق، جلد۴۲: تداوم استراتژی دفاع متحرک عراق، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ۱۳۹۷ش؛ خرمی، محمد علی، حملات هوایی به مناطق غیر نظامی در جنگ ایران و عراق، فصلنامه تاریخ جنگ،ش۱۲، ۱۳۸۳ش؛ دری، حسن، اطلس راهنمای کرمانشاه در جنگ، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ۱۳۸۴ش؛ دفتر فنی استانداری، طرح بازسازی قصر شیرین، استانداری کرمانشاه، ۱۳۶۸ش؛ رزم آرا، علی، فرهنگ جغرافیایی ایران، جلد۵: استان کردستان، انتشارات دایره جغرافیایی ستاد ارتش، ۱۳۳۱ش؛ رشید، محسن، اطلس آماری جنگ شهرها، مرکز اسناد دفاع مقدس، ۱۳۹۷ش؛ سازمان برنامه بودجه، اهم فعالیتهای بازسازی و نوسازی مناطق جنگ زده در سال ۶۲ - 61 ؛ ستاد مرکزی بازسازی و نوسازی مناطق جنگ زده کشور؛ سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، نقشه ۱:۵۰،۰۰۰ قصر شیرین،تهران،۱۳۹۰ش؛ سازمان نقشه برداری کشور، اطلس نقشه و اطلاعات مکانی استان کرمانشاه، تهران،۱۳۹۸ش؛ سالنامه آماری استان کرمانشاه، استانداری کرمانشاه، ۱۳۹۲ش؛ ستاد مرکزی راهیان نور، راهنمای مناطق عملیاتی غرب، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس،۱۳۹۶ش؛ سلطانی مقدم، سیعده و ابراهیم اصلانی ملایری، نقش و اهمیت مذهبی، فرهنگی و اجتماعی راه عتبات (قم - قصرشیرین) با تکیه بر رفت و آمد زائران شیعی در دورة قاجار، فصلنامه شیعه شناسی، ش۵۰، ۱۳۹۴؛ سلطانی، محمد علی، جغرافیای تاریخی و تاریخ مفصل کرمانشاهان، نشر سها، ۱۳۸۱ش؛ سلیمانی خواه، نعمت الله، روزشمار جنگ ایران و عراق، جلد۹: تصمیم صدام به جنگ علیه ایران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ،۱۳۹۴ش؛ عزتی، عزت الله و هوشنگ میرزایی پور، بررسی مناطق مرزی استان کرمانشاه با عراق و نقش آن در اهداف استراتژیک ایران، فصلنامه نگرش های نو در جغرافیای انسانی، دوره ۳، ش۴، ۱۳۹۰ش؛ علایی،حسین، روند جنگ ایران و عراق، ج۱، نشر مرز و بوم، ۱۳۹۱ش؛ کاظمی، اصغر، بمو: خاطرات شناسایی منطقه قصر شیرین و ذهاب، انتشارات سوره مهر، ۱۳۷۹ش؛ کریمی، مرتضی و سمیه سادات شاه زیدی، بررسی تأثیر توپوگرافی بر دفاع سرزمینی(مطالعه موردی: محور استراتژیک قصرشیرین-کرمانشاه)، فصلنامه اطلاعات جغرافیایی، ش۱۰۹، ۱۳۹۷ش؛ کیانی،سورنا،فرمان آتش در کوهستانهای باختر،تهران:عقیدتی سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران،۱۳۸۹ش؛ گروه پژوهش، گزارشی از حمله عراق در محور قصر شیرین، فصلنامه نگین ایران، ش۲۹، ۱۳۸۸ش؛ لطف الله زادگان، علیرضا، ۱۳۷۹، روزشمار جنگ ایران و عراق، جلد ۲۰: عبور از مرز، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ؛ لطف الله زادگان، علیرضا، روزشمار جنگ ایران و عراق، جلد ۲۲: عملیات محرم بهبود شرایط امنیتی و اقتصادی کشور، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ۱۳۹۳ش؛ محمدی ودود، حسین، ارتش در گذار از بحران‌های انقلاب (پیوند ماندگار)، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۹۴ش؛ مرکز آمار ایران، نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن استان کرمانشاه، ۱۳۹۵ش؛ مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، استراتژی دفاع متحرک عراق، فصلنامه نگین ایران، ش۸، ۱۳۸۳ش؛ مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، تحرکات نظام عراق علیه جمهوری اسلامی ایران قبل از آغاز جنگ تحمیلی، فصلنامه تاریخ جنگ، ش ۵، ۱۳۸۳ش؛ مرندی،مهدی، بروشور راهنمای قصر شیرین، سرپل ذهاب و ریجاب در جنگ، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، ۱۳۸۵ش؛ منصوری، فریبرز، علل و پیامدهای قحطی کرمانشاهان در جنگ جهانی اول، فصلنامه مطالعات تاریخی جنگ، ش۱۶، ۱۴۰۰ش؛ موسوی، احمد، میراث فرهنگی و جنگ تحمیلی، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۰ش؛ نامی، محمد حسن و عزت الله عزتی، تحلیل ژئوپلیتیک مرز ایران و عراق و تاثیر آن بر امنیت ملی، تهران: نشر دانا پناه، ۱۳۹۱ش؛ نخعی، هادی، روزشمار جنگ ایران و عراق، جلد ۲: طبس تا سنندج، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ص۱۳۹۷ش؛ هنگ مرزی قصر شیرین، برآورد اطلاعاتی شماره ۱۰، چاپ معاونت اطلاعات، ۱۳۸۵ش؛ یکتا، حسین، روزشمار جنگ ایران و عراق، ج۲: بحران در خوزستان، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ۱۳۷۷ش.

/ حسن جعفرزاده/